سید هاشم بحرانی

سید هاشم بحرانی (م، ۱۱۰۷ ق)، از محدثان بزرگ شیعه در قرن یازده هجری و از شاگردان فخرالدین طریحی بود. «البرهان فی تفسیر القرآن» در تفسیر و «مدینة المعاجز» در مورد معجزات ائمه علیهم السلام دو اثر مشهور اوست. او مرجعیت دینی و اجتماعی اهالی بحرین را برعهده داشت. شیخ حر عاملی صاحب «وسائل الشیعه»، از شاگردان اوست.

ولادت و خاندان

سید هاشم بحرانی فرزند سید سلیمان حسینی بحرانی در نیمه اول قرن یازدهم قمری در روستای «کتکتان» از توابع شهر «توبلی» که پایتخت علمی و سیاسی بحرین در آن عصر بود، به دنیا آمد. گرچه تاریخ تولد او به طور دقیق بدست نیامده است، اما برخی از منابع، تاریخ تولدش را بین سال های ۱۰۳۰ تا ۱۰۴۰ قمری یاد کرده‌اند. سلسله نسب علامه بحرانی با بیست و پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می ‌رسد.

تحصیل و استادان

سید بحرانی پس از چندی تحصیل در زادگاهش راهی نجف اشرف شد و از استادان آن حوزه باشکوه استفاده فراوان برد و سال ها بعد با رسیدن به مقام علمی و معنوی اجتهاد، بزرگ مرجع آن حوزه گشت. سال ورودش به نجف، به صورت دقیق مشخص نیست اما به یقین در سال ۱۰۶۳ ق. نزد استاد بزرگ نجف، فخرالدین طریحی به دانش اندوزی مشغول بوده است.

او پس از چندی به زادگاهش بحرین بازگشت و بعد از رحلت شیخ محمد بن ماجد بحرانی عهده‌دار منصب مرجعیت و رهبری دینی و علمی مردم گردید.

سید بحرانی در دوران تحصیلات خویش از محضر استادان گرانقدری بهره‌مند گشت، از جمله:

• فخرالدین طریحی نجفی (متوفی ۱۰۸۷ ق.) مؤلف کتاب «مجمع البحرین». علامه بحرانی و علامه مجلسی هر دو از شاگردان طریحی بودند.
• سید عبدالعظیم بن عباس استرآبادی، از بزرگان علمای اخباری بود که به علامه بحرانی اجازه نقل روایت داد.

در منابع اطلاع کاملی درباره دوران تحصیل او یافت نمی شود و فقط برخی از علمای اخباری معاصرش را، مانند فخرالدین طُرَیحی، بنقل از خود او به عنوان مشایخ او نام برده اند. سلسله مشایخ روایی بحرانی، چنانکه در پایان البرهان آمده است، به کلینی و صدوق و طوسی می رسد.

شاگردان

شاگردان و راویان بسیاری از سید هاشم بحرانی اجازه نقل حدیث دریافت کردند که به برخی از آنان اشاره می‌شود:

• شیخ محمد بن حسن حر عاملی، مؤلف کتاب «وسائل الشیعه».
• شیخ محمود بن عبدالسلام المعنی.
• شیخ عبدالله بن علی بحرانی (متوفی ۱۱۴۸ ه‍.ق) مؤلف کتاب «الرسائل المتشتته».
• سید محمد بن علی سیف الدین عطار بغدادی.
• شیخ علی مقابی بحرانی.
• شیخ حسن بحرانی.
• شیخ هیکل بن عبدعلی اسدی جزائری.

فعالیت‌های علمی

قرن چهارم و پنجم هجری دوران نشر و گسترش علوم و تألیف و تصنیف کتب اربعه و آزادی نسبی علمای بزرگ شیعی بود. پس از آن دوران، تلاش علمی و تحقیقی در موضوع تدوین و تألیف حدیث رو به خاموشی نهاد تا این که در قرن یازدهم هجری، بزرگان و نوابغی از عالم تشیع به این امر مهم همت گماشته، با استفاده از زمینه مناسبی که در پرتو حکومت صفویان به وجود آمده بود، تلاش فراگیری را در این باره پی گرفتند.

پیشگامان این تحول عظیم، بزرگانی چون علامه مجلسی صاحب «بحارالانوار» و سید هاشم بحرانی بودند. علامه بحرانی آن محدث و مفسر بزرگ، انگیزه و هدف خود را از این کار عظیم چنین بیان می‌کند: «دیدم کتب علمی از بین می‌رفت و آثار پوسیده می‌گردید، در حالی که این کتاب ها قبل از روزگار ما منابعی غنی بودند که پس از چندی تنها علایمی از آنها بر جای ماند و به مرور، اثری از آن علامت ها نیز باقی نماند. گویا چیزی گفته و نوشته نشده بوده است...».

علامه بحرانی در قرن یازدهم که می‌توان آن را «عصر احیای دوباره حدیث» نام نهاد با تمسک به حدیث شریف پیامبر گرامی اسلام که فرمود: «... انی تارک فیکم الثقلین... کتاب الله و عترتی...» به دفاع از مرزهای عقیدتی اسلام و تفسیر آیات قرآن کریم پرداخت و برای پاسداری و ترویج ثقل اکبر (قرآن مجید) تفاسیر متعددی به رشته تحریر درآورد. او در دفاع از ثقل اصغر (اهل بیت) و انتشار احادیث معصومین علیهم السلام‌ نیز تلاشی درخور توجه و ستودنی از خود نشان داد. وی که فقیهی گرانمایه و صاحب تألیفات بسیار ارزشمندی در فقه، اصول، رجال و... بود، زمانی از ادامه تحقیق و تألیف در فقه منصرف شد و به یکباره توجه ویژه‌ای نسبت به تدوین آثار اهل بیت پیدا کرد و با تمام توان و سرعت و دقت فراوان، به این مهم پرداخت.

کوشش های جانفرسای این محقق توانمند، عالمان و سیره نویسان بلند پایه را بر آن داشت تا اعتراف کنند که در تاریخ تشیع کسی جز علامه مجلسی مانند او دیده نشده است و بلکه در برخی موارد از جمله تحقیق در سند و تصحیح آن، امتیازاتی دارد که در نوع خود بی‌نظیر بوده و ایشان در این باره از مصادری حدیث نقل کرده که علامه مجلسی به آنها دست نیافته است.

درباره او آمده است: «علامه بحرانی عمر شریفش را وقف جمع آوری، تصحیح و تدوین احادیث نمود و حتی یک لحظه از جستجو برای یافتن کتب حدیث و جمع‌آوری نسخه‌های کتب حدیث و تصیح و تبویب و تنظیم احادیث برای بهتر استفاده کردن از روایات آرام نگرفت».

روش علمی علامه بحرانی:

علامه بحرانی در تدوین کتاب های روایی و حدیث، از روش های برجسته و علمی خاصی استفاده می‌کرد که اشاره‌ای اجمالی به آن ها ضروری می‌نماید:

• استفاده از روایات اهل سنت برای اثبات امامت امام علی علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیهم السلام به گونه‌ای که او حدیث منزلت را از طریق یکصد سند از دانشمندان اهل سنت با ذکر نام کتاب و مدرک آن ها نقل کرده است.
• استفاده از نسخه‌های متعدد و عبارات متفاوت یک حدیث برای صحیح‌تر مشخص شدن و گویایی حدیث.
• تحقیق و تصحیح سند احادیث برای پیدا کردن روایات صحیح. او در این زمینه کتاب «تهذیب» شیخ طوسی را بررسی و تحقیق کرد و اغلاط بسیاری را که در رجال و سند اخبار بود مشخص ساخت و اثر خویش را «تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب» نامید.
• دسته‌بندی و تبویب احادیث از دیگر کارهای مهم و لازمی بود که در سیره نیکوی سید هاشم قرار داشت. او در این باره کتاب «ترتیب التهذیب» را که مربوط به تهذیب شیخ طوسی بود به رشته تحریر درآورد و آن را به بهترین روش تدوین و دسته بندی کرد.

موقعیت اجتماعی

بحرانی در بحرین از موقعیت ممتازی برخوردار بود و پس از درگذشت مرجع دینی بزرگ وقت، محمد بن ماجد ماحوزی، ریاست علمی و مسند فتوایی بحرین را برعهده گرفته و بجز تألیف و تدریس، زعامت فقهی و مرجعیت دینی - اجتماعی را نیز برعهده داشت. بحرانی مقام قضا و رسیدگی به امور حسبه را نیز برعهده داشت و به سامان دهی امور اجتماعی می‌پرداخت و به کار مظلومان و ستمدیدگان رسیدگی می‌کرد. برخورد پرصلابت او با سلاطین و حکام بحرین و مبارزه مجدانه او با ستم و چپاول و پایداری در امر به معروف و نهی از منکر، محبوبیتی عمیق در میان مردم به او بخشیده بود.

آثار و تألیفات

علامه سید هاشم بحرانی آثار ارزشمندی را در موضوعات متفاوت علوم اسلامی به یادگار نهاد. برخی از آثار او عبارتند از:

1. البرهان فی تفسیر القرآن.
2. ینابیع‌ المعاجز و اصول ‌الدلائل.
3. مدینة المعاجز الائمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر.
4. حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار.
5. علوم قرآن.
6. اللوامع النورانیّه فی اسماء علی و اهل بیته القرآنیه.
7. الحجه فیما نزل فی القائم الحجه.
8. نورالانوار فی تفسیر القرآن.
9. الهادی و مصباح النادی.
10. الهدایة القرآنیه الی الولایة الامامیه.
11. اصول اعتقادات.
12. حقیقة الایمان المبثوت علی الجوارح و احادیث التوحید والنبوه والامامه.
13. نهایة الاکمال فیما یتم به تقبل الاعمال.
14. مصباح الانوار و انوار الابصار فی بیان معجزات نبی المختار.
15. امامت.
16. اثبات الوصیه.
17. احتجاج المخالفین علی امامة علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام.
18. الانصاف فی النص علی الائمة اثنی عشر من آل محمد الأشرف.
19. ایضاح المسترشدین فی بیان تراجم الراجعیة الی الولایة علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام.
20. بهجة النظر فی اثبات الوصایه والامامه للائمة اثنی عشر.
21. البهجة المرضیه فی اثبات الخلافة والوصیه.
22. تبصرة الولی فیمن رأی القائم المهدی.
23. تبصرة الولی فی النص الجلی لامیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام.
24. التحفة البهیه فی اثبات الوصیة لعلی علیه السلام.
25. سلاسل الحدید و تقیّد اهل التوحید.
26. عمدة النظر فی بیان عصمه الائمة الاثنی عشر.
27. غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص والعام.
28. فصل معتبر فیمن رای الامام الثانی عشر.
29. کشف المهم فی طریق خبر غدیرخم.
30. تفضیل الائمه صلوات الله علیهم علی الانبیاء عدا نبینا محمد صلی الله علیه و آله.
31. تفضیل علی علیه السلام علی الانبیاء اولوالعزم من الرسل.
32. تلخیص رسالتین.
33. حلیة النظر فی فضل الائمة الاثنی عشر.
34. الدر النضید فی فضائل الحسین الشهید علیه السلام.
35. فضائل علی و الائمة من ولده.
36. فضل الشیعه (مناقب الشیعه).
37. اللباب المستخرج من کتاب الشهاب.
38. مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام.
39. التیمیه و الدرة الثمینه.
40. معالم الزلفی فی عارف النشأة الاولی والاخری.
41. نزهة الابرار و منار الافکار فی خلق الجنة والنار.
42. تاریخ اسلام.
43. المطاعن البکریه والمثالب العمریه من طریق العثمانیه.
44. مولد القائم.
45. وفاة النبی.
46. وفاة الزهراء.
47. سیر الصحابه.
48. مقتل ابی عبدالله الحسین علیه السلام.
49. فقه.
50. التنبیهات فی الفقه.
51. حدیث.
52. ترتیب التهذیب.
53. شرح ترتیب التهذیب.
54. روضة الواعظین فی احادیث الائمة الطاهرین.
55. تعریف رجال من لایحضره الفقیه.
56. رجال.
57. تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب.
58. التیمیه فی بیان نسب التیمی.
59. روضة العارفین و نزهه الراغبین.
60. من روی النص علی الائمة الاثنی عشر من الصحابه والتابعین.

وفات

عالم ربانی سید هاشم بحرانی، سرانجام در سال ۱۱۰۷ ق. در بحرین دار فانی را وداع گفت. پیکر پاکش با احترام و تجلیل به روستای «توبلی» منتقل گشت و در مقبره ماثنی، در جوار مسجد معروف آن سامان به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "سید هاشم بحرانی" از سید مصطفی علامه مهری.
• سید هاشم بحرانی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۳ بهمن ۱۳۹۲.
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "بحرانی" از حسن طارمی.

پیوندها

• کتاب البرهان فى تفسیر القرآن

• کتاب كشف المهم فی طريق خبر غديرخم

• کتاب حلية الأبرار

• کتاب مدينة المعاجز

• کتاب غاية المرام